تاریخ بناهای آغازین بندر ناصری (هستۀ اولیۀ پیدایش اهواز نوین) تاریخی کمابیش مبهم است. تا همین اواخر معتبرترین سندِ در دسترس در این باب، خاطرات نظام‌السلطنه و اقوال پراکندۀ فرستادگان و مسافران ایرانی و فرنگی عصر قاجار و اوائل پهلوی به اهواز بود؛ اما خوشبختانه در این سال‌ها دسترسی آسان به دو مجموعه سند مهم دیگر نیز فراهم آمده که قراردادن اطلاعات آنها در کنار اطلاعات پیشین می‌تواند بازخوانی سیمای آغازین بندر ناصری را تا حدّ زیادی دقیق‌تر سازد. در این یادداشت سعی خواهم کرد با مرور مجموعة این اسناد سیمای آغازین این بندر را تا حدّ امکان روشن و بحث را نسبت به آنچه قبلا در کتاب در جستجوی هویت شهری اهواز گفته شده، پیش‌تر برم.
قدیمی‌ترین نقل‌قول در باب بندر ناصری قول نجم‌الملک در سفرنامۀ دوم خود به خوزستان است. وی در خاطرات روز 22 جمادی‌الاخر ۱۳۰۶ قمری تأکید می‌کند به اتفاق نظام‌السلطنه وچند تن دیگر از مسیر آبی از اهواز (محلة عامری فعلی) به سمت سدّ حرکت کرده و پس از آنکه به زحمت از سد عبور کردند «برای تعیین محل کاروانسرا و انبار و عمارت حکومت در بندر ناصری» تلاش کرده و جای آن را زیر سدّ مشخص ساختند (نجم‌الدوله، ۱۳۸۶، ۷۵). بر این اساس می‌توان سنگ بنای اهواز نوین را در این روز که به تقویم شمسی مصادف ۵ اسفند است، به شمار آورد. اولین گزارش پس از این تاریخ را نظام‌السلطنه چندماه بعد (محرم ۱۳۰۷ ق.) در خاطرات خود آورده و می‌نویسد در اهواز با حاجی استاد علی نامی از راه آب به زیر سدّ شکسته رفته و طرح بندری را می‌ریزد. او از طرح «کوچه‌های ده‌ذراعی»، و تعیین محل «منزل حکومت»، «توپخانه»، «سربازخانه» و «تلگرافخانه» در محلی بلند که در طغیان‌ها آب نگیرد، یاد کرده و می‌نویسد: «شعبه وسیعی در زیر این بناها تحجیر کردم که میدان مشق سرباز و محل آتشبازی در اعیاد باشد و تمام عمارات به رود کارون منظر داشته باشد» (نظام‌السلطنه، ۱۳۶۲، ۱: ۱۵۹). نظام‌السلطنه در خاطرات همین سال از اقدامات حاجی آقامحمد معین‌التجار، تاجر بوشهری، در اهواز یاد می‌کند و می‌نویسد «وی در اهواز در نقطه‌اي که براي اسکله تعیین شده بود، بنای کاروانسرا و انبار گذاشته و دو بازار که مشتمل بر چهل دکان بود، بنا کرد و ایجاد سکوي اسکله را کرد و اسباب تراموای از آنجا به بالاي اهواز که هزار و هفت صد ذرع راه است، آورد» (منبع پیشین، ص ۱۶۱). آنگونه که جان گوردون لوریمر، فرستادۀ مقیم دولت بریتانیا در شمال خلیج فارس، در خاطرات خود آورده این اقدامات معین‌التجار در راستای تعهد او و شریک دیگرش، رئیس‌التجار برای اخذ امتیاز شرکت کشتیرانی ناصری در این ناحیه بوده است (لوریمر، ۱۳۹۰، ۱۵۲).
متأسفانه از مجموع اقدامات نامبرده در بالا، جز کوچه‌های ده‌ذراعی و بخشی از بازار معین‌التجار چیز دیگری در اهواز امروز باقی نمانده و درباب باقی بناها تا همین اواخر جز با حدس و گمان امکان سخن گفتن نبود. به عنوان مثال مرحوم امام شوشتری در تاریخ جغرافیایی خوزستان به قلعه‌ای که نظام‌السلطنه برای حفظ امنیت اهواز ساخت اشاره کرده و می‌نویسد «آن قلعه اکنون محل ادارة شهربانی اهواز است» (امام شوشتری، ۱۳۳۱، ۱۰۱)؛ لذا در کتاب هویت شهری اهواز حدس زده شد که سربازخانه نظام‌السلطنه برجای کلانتری‌ای بوده که امروز هم مقابل پارک شهید صباغان (باغ ملی) اهواز دایر است. اما با اتکاء به دو مجموعه سند مورد اشاره در آعاز این یادداشت، اکنون امکان تبیین مکان دقیق‌تر بناهای فوق فراهم است. این دو سند عبارتند از «اسناد کنسولگری انگلیس در جنوب ایران»، آزادشده توسط کتابخانۀ ملی قطر، و مجموعه عکس‌هایی از ایران، ترکیه و گرجستان در خلال سفری هفت‌ماهه در ۱۸۹۱ [۱] از عکاس، جغرافیدان و سیاح پیشگام اسکاتلندی جان تامسون. [۲]
در میان اسناد کتابخانه ملی قطر، مهم‌ترین سند برای بحث ما نقشه‌ای تحت عنوان «رودخانه کارون؛ پلان صخره‌های اهواز در تراز معمول پایین آب» [۳] است (تصویر ۱). تاریخ سند ۲۳ اگوست ۱۹۰۷ (۱۴ رجب ۱۳۲۵/ ۳۱ مرداد ۱۲۸۶) است. می‌دانیم این زمان مصادف آغاز سلطنت محمدعلی شاه و حدود ۲۰ سال پس از تاسیس بندر ناصری است. در حاشیه این نقشه طرح کلی بندر ناصری نیز ترسیم شده که در آن ته‌رنگ خیابان‌های بندر با شبکه نسبتا منظمش، که مورد تحسین اغلب بازدیدکنندگان اهواز نوین از جمله دهخدا و کسروی قرار گرفته، قابل تشخیص است؛ اما مهمتر از آن اطلاعات نوشتاری است که محل منزل حکومت (Govet. House)، تلگرافخانه (Post&Tel. Office)، سربازخانه (Barrack)، کاروانسرا (CARAVANSARAI)، گمرک (Customs) و بازار (Shops) را نشان می‌دهد (تصویر ۲). انطباق اطلاعات نقشه با عکس هوایی سال ۱۳۳۵ اهواز (نخستین عکس هوایی در دسترس شهر) علاوه بر تبیین وضعیت بناهای نامبرده در آن زمان می‌تواند موقعیت احتمالی برخی بناها و عرصه‌های دیگر، از جمله میدان مشق مورداشاره نظام‌السلطنه، را نیز آشکار سازد (تصویر ۳). این انطباق همچنین نشان می‌دهد که کاروانسرای معین‌التجار بنایی وسیع واقع در حاشیة غربی میدان شهدای امروزی بوده و آنچه امروز در اهواز کاروانسرای معین‌التجار خوانده می‌شود، بخشی از بازار معین و احتمالاً سرای شهری این بازار است. عکسی از کاروانسرای معین در مجموعه تامپسون (هوتز) نیز این مطلب را تأیید می‌کند. در عکس مزبور کاروانسرا بنایی یک طبقه با دیواری ممتد و قاب‌های سادۀ هندسی است که بیشتر به کاروانسراهای برون‌شهری معماری ایرانی شباهت دارد (تصویر ۴). در همین مجموعه دو عکس منحصر به‌فرد از منزل حکومت و سربازخانه نیز موجود است (تصاویر ۵ و ۶). متأسفانه ردّ هیچیک از این بناها، حتی در عکس هوایی سال ۱۳۳۵ نیز دیده نمی‌شود، لذا در حال حاضر دربارۀ تاریخ احتمالی تخریب و جایگزینی بناها نمی‌توان حدسی زد. تنها دربارۀ بناهای معین‌التجار می‌توان گفت که این مجموعه از همان سال‌های آغازین اقبال چندانی نیافت. آنگونه که لوریمر در خاطرات خود آورده شرکت ناصری سه سال بعد از تأسیس (۱۸۹۳/ ۱۳۱۰ق.) بنا به مشکلاتی تعطیل شد (لوریمر، ۱۳۹۰، 154)؛ فریدالملک قاجار نیز که چند سال بعد (۱۳۱۷ ق.) از اهواز بازدید کرده به سه کاروانسرا و سه راستۀ بازار اشاره می‌کند که دوتا از آن نظام‌السلطنه با مشارکت معزالسلطنه (شیخ خزعل) و یکی از آن معین‌التجار است. همو می‌افزاید علی‌رغم آنکه بازارهای نظام‌السلطنه رونق خوبی دارد، بازار معین خالی از مستأجر است (فریدالملک، ۱۳۵۴، ۱۶۰). سرانجام نویسندة چکیدة رویدادهای صدوبیست سالۀ اهواز اشاره می‌کند که هنگام ساخت پل سفید (۱۳۱۴ش.) در محل فعلی میدان شهدا زمین باز وسیعی وجود داشت. به این ترتیب می‌توان حدس زد که در این زمان کاروانسرای معین تا حدّ زیادی از بین رفته باشد.
همانگونه که در تصاویر مشاهده می‌گردد، در نقشة سال ۱۹۰۷ علاوه بر بناهای ساخته شده توسط نظام‌السلطنه و معین‌التجار از چند بنای مربوط به کنسولگری‌های فرنگی و تاجران غیرایرانی نیز نام برده شده، از آنجا که بنیادهای فرنگی‌ها در مقطع تأسیس ناصری نقش مهمی در شکل‌گیری این بندر، و نتیجتاً پیدایش اهواز نوین داشته، ان‌شاالله در یادداشتی دیگر به این موضوع خواهیم پرداخت.
پانوشت:
[1] A Collection of Photographs in Persia, Turkey, Caucasus During a Seven Months’ Journey in 1891.
[2] John Thomson (1837-1921).
درباب عکس‌های تامپسون از اهواز ابهامی وجود دارد. هرچند مجموعه عکس‌های نامبرده در آلبومی واحد و تحت نام جان تامپسون گردآمده اما در مجموعه‌های دیجیتال کتابخانة دانشگاه لیدن هلند برخی از همین تصاویر تحت عنوان «آلبوم عکس نخستین قسمت سفر آلبرت هوتز به ایران» (Photograph album of the first part of the journey of Albert Hotz through Persia) معرفی شده است (https://socrates.leidenuniv.nl/view/item/1953407/pages?page=3). آلبرت هوتز تاجری هلندی است که برای گسترش تجارت پدرش به ایران سفر کرد. او در این سفر مجموعه عکس‌هایی از ایران برداشت که تا به امروز نیز بیشترین عکس‌هایی از ایران که در هلند یافت می‌شود، متعلق به همین مجموعه است. اکثر عکس‌های این مجموعه را خود او گرفته اما تعدادی را نیز از عکاسان ایرانی و اروپایی خریده که ممکن است برخی از مجموعه عکس‌های اهواز نیز از همین دست باشد. (جهت اطلاعات بیشتر ن.ک میراث ایرانی آلبرت هوتز (نشر آوند دانش، ۱۳۹۷).
[3] River Karun: Plan of Ahwaz Rapids at ordinary low water level.
منابع
نجم‌الدوله، عبدالغفار. ۱۳۸۶. سفرنامه دوم نجم‌الدوله به خوزستان. تصحیح احمد کتابی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نظام‌السلطنه مافی، حسین‌قلی خان. ۱۳۶۲. خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه مافی (۳ جلدی). به کوشش معصومه نظام‌مافی و منصوره اتحادیه. تهران: نشر تاریخ ایران.
لوریمر، جان‌گوردون. ۱۳۹۰. تاریخ خوزستان. ترجمه محمد جواهرکلام. تهران: انتشارات کویر.
امام شوشتری، محمدعلی. ۱۳۳۱. تاریخ جغرافیایی خوزستان. تهران: موسسه انتشاراتی امیرکبیر.
فرید الملک، میرزا محمدعلیخان. ۱۳۵۴. خاطرات فرید. گردآورنده مسعود فرید (قراگوزلو). تهران: انتشارات زوّار
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
