مسجد جامع ورامین بنایی است در ورامین، ۴۲ کیلومتری جنوب تهران، که تا چند دهۀ پیش خارج از بافت بوده و امروزه میان یک میدان شهری قرار دارد؛ بنایی مستطیل‌شکل با ابعاد ۴۳ × ۶۶ متر که یکی از بهترین نمونه‌های مساجد چهارایوانی است. این بنا در اواخر دورۀ ایلخانان ساخته شده و نیمۀ غربی آن را پس از مدت‌ها ویرانی طی سال‌های اخیر بازسازی کرده‌اند.
عبارت‌های بالا کمابیش در عمدۀ نوشته‌هایی که موضوعشان مسجد جامع ورامین است به چشم می‌‌خورد و برای معرفی این بنا از آن استفاده می‌شود؛ عبارت‌هایی که نکاتی درخور توجه را در خود دارد که دقت در آنها می‌تواند در نگاه ما به این بنا مؤثر باشد. اولین نکته به مکان قرارگیری آن مربوط است. بنای معرفی‌شده در بالا به جایی در ۴۲ کیلومتری جنوب تهران به نام ورامین منسوب شده که تا پیش از گسترشش مسجد جامعی بیرون از بافت شهر داشته است. دومین نکته دربارۀ خودِ بنا است. بنایی مستطیل‌شکل با ابعادی مشخص که چهار ایوان دارد. حال آنکه تا پیش از بازسازی‌اش تقریباً نیمی از بنا وجود نداشته و مشخص نیست ابعاد دقیق بنا و وجود ایوان چهارم بر اساس چه مدارکی مطرح شده است. ما نکتۀ دیگری هم در این عبارت‌ها وجود دارد و آن زمان ساخت این بنا است: اواخر دورۀ ایلخانان؛ یعنی بیش از هفتصد سال پیش. به عبارت دیگر بنایی که امروزه به نام مسجد جامع ورامین می‌شناسیم، بیش از هفتصد سال قدمت دارد. حال بجاست بپرسیم آنچه در بالا به این بنای هفتصدساله نسبت داده‌اند، چقدر اصالت دارد؟ ورامینی که توصیفش جایی در جنوب تهران است چقدر با ورامینی که زمانی مسجدی جامع در آن ساخته شده، نسبت دارد؟ بافتی که مسجد خارج از آن بوده قدمتش بیشتر است یا مسجد؟ چه قسمت‌هایی از آنچه اکنون در تصاویر و حین بازدید از بنا مشاهده می‌کنیم، طی مرمت و بازسازی به بنا اضافه شده و چه قسمت‌هایی اصیل است؟ مسجد پیش از ویرانی چه ویژگی‌هایی داشته است؟ ویران‌شدن نیمۀ غربی آن مربوط به چه سالی و بر اثر چه حادثه‌ای است؟
نخعی، حسین. مسجد جامع ورامین، بازشناسی روند شکل‌گیری و سیر تحول. تهران: روزنه، ۱۳۹۷.
حسین نخعی:
«مسجد سنجیده‌ی قزوین: کارکرد و زمان ساخت» | لیلا قاسمی، زهره تفضلی
تاریخ هنر و نهادهایش: بنیادهای یک رشته (۱) | پاره‌ای دیگر از کتاب‌نگاشت توضیحی نظریه‌های تاریخ معماری و هنر
مهرداد قیومی بیدهندی
تاریخ معماری چیست؟(۳) | پاره‌ای دیگر از کتاب‌نگاشت توضیحی نظریه‌های تاریخ معماری و هنر
مهرداد قیومی بیدهندی
دیدگاه‌های فمینیستی درباره‌ی فضاهای جنسیت‌زده در تاریخ هنر و معماری مدرن | برگزاری همایش: چرا زنان معمار بزرگی وجود نداشته‌اند؟
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
