اسلام به منزلۀ دین تا چه حدّی به هنر و فرهنگ مادی خاور میانه و شمال افریقا شکل داده است؟ در مقابل، دین اسلام چگونه از هنر و فرهنگی مادی اثر پذیرفته است؟
در یازدهمین گردهمایی سالانۀ انجمن ارنست هرتسفلد، محققانی ذیل عنوان «در بر گرفتن امر مقدس» همین پرسش‌ها را به بحث گذاشتند و از طریق مثال‌هایی از نسخه‌های خطی قرآن و خوشنویسی و شمایل‌های سلطنتی و مکان‌ها و بناهای مذهبی به موضوع تقدس و امر مقدس پرداختند. در این مجلد ۹ تا از موردپژوهشی‌های آن گردهمایی را می‌خوانیم که موضوعشان از زیارت‌گاه‌ها و بیرق‌های دوران متقدم اسلامی است تا بحث‌هایی که دربارۀ استفاده یا محافظت از بناهای مذهبی در دوران حاضر وجود دارد.
در پیشگفتار کتاب می‌خوانیم:
از اواخر سدۀ نوزدهم دانشوران حوزۀ مطالعات اسلامی بیش از پیش اسلام را نه فقط به منزلۀ یک دین که به منزلۀ فرهنگی فراگیر فهم کردند که همۀ جنبه‌های جامعه‌ای را در بر می‌گرفت که به آن صفت «اسلامی» می‌دادند. این نگاه به اسلام که آثار کارل هاینریش بکر در سدۀ بیستم نمونۀ مهم آن است را می‌شود به موازات نظریه‌های امیل دورکیم دانست که بنیان شکل‌گیری جوامع پیشامدرن را دین می‌انست. اگرچه تاریخ هنر اسلامی در درجۀ اول به این رابطه نمی‌پردازد، تلویحاً بر این ایده بنا شده است که اسلام پدیده‌ای فرهنگی است. این ایده را می‌شود در شیوه‌ای که مورخان هنر و باستان‌شناسان دوران اسلامی حوزه‌های مطالعه‌شان را اصطلاح کرده‌اند مشاهده کرد: بی‌آنکه لزوماً از این بپرسند که عناصر دینی تا چه درجه‌ای عاملی حیاتی در تاریخ فرهنگی جوامع «اسلامی» بوده است، این گروه از دانشوران به هنر و فرهنگ مادی‌ای می‌پردازد که در اصل از مکان‌ها و دوره‌های تاریخی‌ای که تحت تسلط اسلام قرار داشت نشأت گرفته است.
با انتخاب «امر مقدس» به منزلۀ کانون تمرکز در یازدهمین گردهمایی انجمن بر یکی از جنبه‌های ضروری دین تمرکز شد. تجربۀ امر مقدس و امور ضدّ مقدس و الحادی، چنان که میرچا الیاده و امیل دورکیم بنیادهای اصلی دین دانسته‌اند، به‌طور مشابهی در دین اسلام نیز طی تاریخ آن ظهور پیدا کرده است. دوتایی‌های بسیار رایجی چون دنیا و دین بر این مبنا بسیار گویا هستند، همچنین است اصطلاحات متفاوتی که بر امر مقدس دلالت می‌کند، از جمله: قدّوس و حرم. ممکن است در پژوهش‌ها دربارۀ برابری اصطلاحات متفاوت عربی‌ـ‌اسلامی وضوح کافی وجود نداشته باشد. تفاوت معمایی‌ای که میان قدوس و حرم هست و نیز رابطۀ آنها با مبارک و محروس و مکرم و منور و مطهر باید روشن شود. با این حال، واضح است که جست‌وجوی مفهوم تقدس و حرمت در هنر و فرهنگ مادی اسلامی به منزلۀ عواملی با اهمیتِ بالا در جوامع اسلامی کاری باارزش است.
Encompassing the Sacred in Islamic Art
Jahrbuch der Ernst Herzfeld-Gesellschaft e.V. Vol. 6
Lorenz Korn und Çiğdem İvren (eds.)
Reichert Verlag, 2020
– اطلاعات بیشتر دربارۀ کتاب و ملاحظۀ فهرست مطالب:
تاریخ هنر و نهادهایش: بنیادهای یک رشته (۱) | پاره‌ای دیگر از کتاب‌نگاشت توضیحی نظریه‌های تاریخ معماری و هنر
مهرداد قیومی بیدهندی
«مطالعات اسلامی چیست؟ رویکردهای اروپایی و آمریکای شمالی در حوزه‌ای پرچالش» | ویراست لیف استنبرگ و فیلیپ وود
آیا تاریخ هنرْ جهانی است؟ | پاره‌ای دیگر از کتاب‌نگاشت توضیحی نظریه‌های تاریخ معماری و هنر
مهرداد قیومی بیدهندی
ایدهٔ پادشاه عادل در هنر و فرهنگ مادی جهان ایرانی | برگزاری نشست گروه پژوهشی مطالعات تاریخ هنر غبار با همکاری مناظر
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
