«قریه طیبه افوشته از قرای مدینه نطنز از توابع دارالامان اصفهان»[۱] که امروز یکی از محلات شهر نطنز به حساب می‌آید، دنیای پر رمز و رازی دارد. مجموعه‌ای که از سدۀ نهم هجری در افوشته به جا مانده است، دربردارندۀ گونه‌های غریبی از بناهاست و از همان گونه‌ها هم جز بخش‌هایی پر از ابهام ـ که پرسش ایجاد می‌کنند، اما پاسخ را به راحتی در اختیار نمی‌گذارندـ چیز زیادی باقی نیست. علاوه بر این آثار، از افرادی هم که در احداث مجموعه اثرگذار بودهاند ردپای کم‌رنگی مانده که دنبال کردن‌شان اغلب به نقاطی کور و تاریک ی‌رسد. به‌ویژه که همین سرنخ‌ها و نشانه‌ها با باورهای اهالی درآمیخته و روایات و داستان پیرامون‌شان کم نیست.
در مدتی که برای پایان‌نامه‌ام سعی داشتم بخش‌هایی از این کلاف در هم‌پیچیده را باز و نقاط مبهم آن را روشن کنم،[۲] نام برخی افراد اثرگذار در شکلگیری مجموعه را پی گرفتم و دربارۀ برخی‌شان هم به نتایج جالبی رسیدم؛ اما در آن زمان و در فرصت محدودی که تا دفاع داشتم، دربارۀ تعدادی دیگر که بیشتر از گروه هنرمندان و صنعتگران بودند، اطلاعاتی به دست نیاوردم. تقریباً مطمئن شده بودم که از این افراد آثار دیگری وجود ندارد و نام و نشانی از ایشان باقی نمانده است. تا این که در مدت اخیر به امید یافتن ردی تازه، جست‌وجو را از سر گرفتم. کار را از یک کتیبۀ سرگردان در مجموعه آغاز کردم که در حال حاضر به دیوار هشتی حمام وصله شده و معلوم است که متعلق به حمام نیست (تصویر ۱). به گفتۀ حسین اعظم‌واقفی این کتیبه در گذشته بر روی یکی از جرزهای نیمه‌ویران بنای چهارصفه (مشهور به شربت‌خانه) نصب بوده است. پس از خرابی کامل آن جرز توسط اهالی، کاشی‌های کتیبه توسط پدر او (متولی وقت موقوفات در افوشته) گردآوری شده تا روزگاری به محل اصلی خود بازگردانده شود.[۳] بنابراین کتیبۀ فعلی بازمانده‌ای از یک کتیبۀ بزرگ‌تر و مفصل‌تر است و نگاهی به کتیبه هم این موضوع را تأیید می‌کند. زیرا برخلاف ضلع پایین و سمت چپ آن که حاشیه‌ای معین دارد، در دو ضلع دیگر حاشیه‌ای به چشم نمی‌خورد. بر روی زمینۀ لاجوردی کتیبه این جملات و عبارات نوشته شده است:
سطر اول: «... ذَمَّته و کتابَته العبد الاقل زین العابدین بن محمد شیرازی»
سطر دوم: «فی ۸۷۶»
سطر سوم: «اسمعیل بن حسین بن حسن الحسینی کان الله له» و ذیل سطر سوم: «عمل غیاث کاشی‌تراش یزدی»[۴]
متأسفانه سایر بخش‌های کتیبه از بین رفته است؛ اما همین عبارات باقی‌مانده اطلاعاتی در اختیار می‌گذراد. از جمله نشان می‌دهد که اسماعیل نوۀ تاج الدین حسن حسینی[۵] (بانی و واقف ابنیۀ افوشته)، پس از وقف مجموعه و چه بسا پس از مرگ واقف در مجموعه اقداماتی کرده که البته از کم‌وکیف آن اطلاعی در دست نیست. به هر ترتیب احتمالاً این کتیبه برای ثبت اقدام او تهیه شده و در بنایی که مطابق وقف‌نامه از وقف مستثنی شده و به او انتقال یافته، نصب شده است. این کتیبه علاوه بر کمال الدین اسماعیل، دو فرد دیگر را هم معرفی می‌کند: زین العابدین بن محمد شیرازی و غیاث کاشی‌تراش یزدی. در حین نگارش پایان‌نامه از کاشی‌تراش ردی نیافتم؛ اما از کاتب سرنخ‌هایی در دست بود. حسین اعظم‌واقفی به نقل از مقاله‌ای اشاره کرده بود که از کاتب شیرازی که نامش در کتیبه هست، یک قطعه به خط نستعلیق، نسخ و رقاع و نیز قرآنی در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به جا مانده که در تاریخ ۸۷۸ هجری قمری کتابت شده است.[۶] با خواندن مقاله متوجه شدم قطعه‌ای که اعظم‌واقفی از آن نام برده، نه یک قطعۀ معمولی که برگ پنجم از شانزده برگ مرقع امیر علیشیر نوایی است!
نجیب مایل هروی نویسندۀ مقاله این شانزده برگ را به همراه تصاویرشان معرفی کرده و ذیل توضیحات برگ پنجم، نشانی قرآنی را هم که به خط کاتب شیرازی نوشته شده و در کتابخانۀ آستان قدس نگهداری می‌شود داده بود.[۷] آن موقع موفق نشدم مرقع، مصحف و امضای کاتب در آن‌ها را پیدا کنم؛ اما اخیراً طی جست‌وجوهای دوباره، متوجه شدم که نام این قرآن را در فهرست کتاب شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی ذکر شده است. در این کتاب ذیل عنوان قرآن شمارة ۱۳۷ (تصویر ۲) ـ که همین نسخۀ مورد نظر است ـ نوشته شده بود که کاتب «زین العابدین بن محمد کاتب الشیرازی» کار کتابت این مصحف را به رسم خزانۀ «ابوالفتح مظفرالدین حسن بهادر خان» در جمادی‌الاول سال ۸۷۶ هجری قمری به پایان رسانده و سپس «ابوالمظفر نورالدین جهانگیر» پادشاه گورکانی هند آن را وقف آستان امام هشتم شیعیان نموده است.[۸]
در بین یکی دو صفحۀ ارائه شده در این کتاب، تصویری از امضای کاتب نبود. بنابراین با هدف یافتن اطلاعات بیشتر از جمله رقم کاتب، جست‌وجو را از سر گرفتم. حاصل این جست‌وجو تصویری با کیفیتِ پایین از یک صفحه از قرآن شامل آیۀ ۲۵۲ سورۀ بقره بود که در پایین آن نام کاتب مورد نظر بدون هیچ تاریخی به چشم می‌خورد: «کتبه العبد زینالعابدین بن محمد الکاتب عفا الله عنهما» (تصویر ۳). می‌دانستم که این صفحه مربوط به قرآن کتابخانۀ آستان قدس نیست؛ زیرا آن قرآن مُذَهّب و متَرجَم بود و تعداد سطورش نیز با سطور تصویر حاضر تفاوت داشت. اما مطمئن نبودم که این زینالعابدین بن محمد کاتب همان کاتبی باشد که دنبالش هستم. تا این که متوجه شدم شیلا بلر در کتاب خوشنویسی اسلامی، قرآنی را معرفی کرده که در سال ۸۸۸ هجری قمری توسط زینالعابدین بن محمد کاتب شیرازی برای یعقوب‌بیگ آق‌قوینلو که خودش در خط رقاع مهارت داشته کتابت شده و ویژگی بارز آن مصحف این است که در هر یک از سطور صفحات آن، هر شش قلم از اقلام سته به چشم می‌خورد.[۹]
تصویری که بلر از یک صفحه از قرآن با رقم کاتب ارائه کرده بود (تصویر ۴)، با تصویری که خود یافته بودم و آن هم امضای کاتب را دربرداشت آشکارا فرق می‌کرد؛ این بار نام کاتب به همراه تاریخ در پایان آیۀ ۹۱ سورة آل‌عمران نوشته شده بود: «خدم بکتابته اقل خلق الله تعالی و احوجهم الی عفوه و غفرانه زینالعابدین بن محمد الکاتب الشیرازی عفا الله تعالی عنهما فی شهور سنه ثمان و ثمانین و ثمانمائه». دو تصویر را مقایسه کردم و آن‌ها را با توضیح بلر مبنی بر این که کدام سطر به کدام قلم نوشته شده[۱۰]، تطبیق دادم. به این نتیجه رسیدم که هر دو برگ مربوط به یک مصحف است. از آنجا که بلر معتقد بود قرآن برای یعقوب‌بیگ کتابت شده است، گمان کردم صفحۀ دیگری هم هست که در آن باید نام سفارش‌دهندۀ مصحف درج شده باشد. به همین دلیل و به امید دیدن نسخۀ کاملی از قرآن مورد نظر، به محل عکس در کتابخانۀ Chester Beatty که بلر نشانی آن را داده بود سر زدم؛ اما در کمال تعجب قرآنی با این مشخصات نیافتم.[۱۱] در جریان این جست‌وجو با صفحه‌ای از آرشیو Southeby’s برخورد کردم که دربارۀ محل نگهداری این قرآن توضیحاتی داده بود.[۱۲] بر اساس این توضیحات چند صفحه از مصحف در آرشیوی که بلر نشانی داده بود و صفحاتی دیگر هم در خود مجموعة Southeby’s نگهداری می‌شد.
با تورق اوراقی که در مجموعه در دسترس قرار داشت، علاوه بر نسخۀ باکیفیت صفحۀ اول، دو عکس دیگر از صفحاتی با امضای کاتب پیدا شد. یکی از این صفحات شامل امضای کاتب و تاریخ ۸۸۸ در پایان آیۀ ۱۴۱ سورة بقره بود (تصویر ۵) و دیگری اطلاعاتی دربرداشت که گفته‌های بلر را تأیید می‌کرد: «خدم بکتابته مستخلداً ایام الخلافه الحضره الخاقانیه الاعظمیه المظفریه الیعقوبیه علی قاطبه البریه ما تعاقب العدوه و العشیه اقل عبیده المتستفیض من الله ولی المواهب زینالعابدین بن محمد الکاتب عفاالله عنهما بمحمد و آله فی شهور سنه ثمان و ثمانین و ثمانمائه الهجریه النبویه الهلالیه ۸۸۸» (تصویر ۶). به بیان دیگر رقم کاتب دست‌کم در چهار صفحه از قرآن و هر بار با اطلاعاتی تازه درج شده بود. به این ترتیب مشخص شد که از زینالعابدین بن محمد کاتب شیرازی علاوه بر قطعه کتیبه‌ای که با بخت‌یاری در افوشته از نابودی جان به در برده و به جا مانده، برگ پنجم مرقع علیشیر نوایی و قرآن محفوظ در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، اثر دیگری نیز هست که ظاهراً چندپاره شده و هر برگ آن در جایی نگهداری و حتی خرید و فروش می‌شود.
اهمیت این مصحف در این است که نشان می‌دهد کاتب مورد نظر در هر دو کانون هنری نیمۀ دوم سدۀ نهم هجری یعنی دربار سلطان حسین بایقرا و سلطان یعقوب‌بیگ حضوری فعال داشته؛ اما در این میان سری هم به روستایی در مرکز ایران زده است! پرسش مهم این است که چرا و چطور گذر چنین کاتبی از دربار به افوشته افتاده است؟ آیا در این مجموعه نیز همچون مجموعۀ ایلخانی نطنز، انتخاب هنرمندان و صنعتگران و به‌طور کلی دست‌اندرکاران احداث مجموعه، متأثر از روابطی میان بانی و صاحب‌منصبان حکومت وقت است؟! پاسخ این پرسش با پیگیری سایر اسامی از خلال وقف‌نامه مجموعه و یک کتیبۀ دیگر در مجموعه تا اندازه‌ای روشن شده که در یادداشت‌های بعدی آن را پی می‌گیریم.
منابع
اعظم‌واقفی، حسین. میراث فرهنگی نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۹.
شیخ‌الحکمایی، عمادالدین. اسناد معماری ایران، دفتر اول. تهران: فرهنگستان هنر، ۱۳۸۸.
مایل هروی، نجیب. «مرقع‌سازی در دوره تیموریان». در: هنر و مردم، ش ۱۴۳ (تابستان ۱۳۵۳): ۳۳ تا ۴۷.
ثابت‌نیا، علی. «شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: منتخب قرآن‌های نفیس از آغاز تا سده نهم هجری قمری». مشهد: مؤسسه آفرینش هنری آستان قدس رضوی و کتابخانه مرکزی استان قدس رضوی، ۱۳۹۱.
بلر، شیلا. خوشنویسی اسلامی. ترجمه ولی‌الله کاووسی. تهران: فرهنگستان هنر، ۱۳۹۷.
Blair, Sheila. Islamic Calligraphy. Edinburgh: University of Edinburgh, 2006.
این کتاب توسط ولی‌الله کاووسی ترجمه و در سال ۱۳۹۷ توسط انتشارات فرهنگستان هنر به چاپ رسیده؛ اما در این نوشتار از نسخۀ اصلی کتاب استفاده شده است.
Sheila Blair. Islamic Calligraphy, p. 269.
Page with the colophon from a thirty-volume Koran manuscript transcribed by Zayn al-Abidin ibn Muhammad al-Shirazi for the Aqqoyunlu ruler Ya’qub Beg in 888/1483-84. Dublin, CBL, ms. 1502, fo. 24b.
و نشانی کتابخانه مزبور: https://chesterbeatty.ie/
نسخه یادشده در این آرشیو وجود ندارد یا برای مشاهده در دسترس نیست.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
