در یادداشت پیشین به معرفی مکان کمپانی لینچ در ناصری، به عنوان یکی از بنیادهای تجاری فرنگیان در اهواز نوین، پرداختیم؛ اما بنیادهای ایجاد شده در ناصری توسط فرنگی‌ها منحصر به مجموعه‌های تجاری نبود و گویا بندر تازه تأسیس ناصری از منظر سیاسی نیز مورد توجه دولت‌های اروپایی بود. انگلیسی‌ها از همان سال‌های آغازین دارای یک نائب کنسول موقت در اهواز بودند. بنا به گزارش لوریمر، از سال ۱۹۰۲ فعالیت روس‌ها نیز در خوزستان افزایش یافت و از ۱۹۰۲-۱۹۰۵ بازرگانی هلندی به نام پ. ترمیولن نماینده کنسول روس در ناصری بود (لوریمر، ۱۳۹۰، ۱۹۸-۱۹۷). نخستین نقشه ناصری به سال ۱۹۰۷، که در دومین شمارهٔ این سلسله یادداشت‌ها به معرفی آن پرداختیم، مکان این هر دو کنسولگری را روشن می‌کند. مطابق این نقشه در شرق خط تراموای معین‌التجار، تقریبا روبروی سربازخانه نظام‌السلطنه، بنایی به نام «معاون اداری بریتانیا» [۱] به چشم می‌خورد. در همین نقشه کمی پایین‌تر، به سمت جنوب، نیز بنایی تحت نام «کنسولگری روسیه» [۲] مشخص شده است (تصویر ۱). این بنا روبروی محوطه‌ای است که به عنوان «بارانداز .... هلند» [۳] معرفی شده است که ارتباط کنسولگری روس با بازرگانان هلندی، مطابق آنچه لوریمر گفته، را تأیید می‌کند. مکان امروزی این بنا تقریباً منطبق با ابتدای بازار امام کنونی در اهواز است. در این مکان در حال حاضر سرایی با الگویی نامتعارف و کمی متفاوت از سراهای سنتی در معماری ایرانی قرار دارد که بعید نیست همان مکان قدیم کنسولگری روسیه بوده و تفاوت آن با فرم عمومی سراها نیز ناشی از کارکرد متفاوت و دوگانهٔ آن باشد. سرای مزبور که در اهواز امروز به نام‌های سرای شیخ خزعل و سرای بهبهانی شهرت دارد، بنایی وسیع با الگوی حیاط مرکزی است که در حیاط آن نیز بنایی با فرم برونگرا و پلان کشیده قرار گرفته و همین امر آن را از الگوی رایج سراهای سنتی در معماری ایران متفاوت ساخته است (تصویر ۲).
احتمالاً استقرار روس‌ها در ناصری انگلیسی‌ها را نیز به صرافت ایجاد کنسولگری دائمی در اهواز انداخت. آنگونه که لوریمر در گزارش‌های خود ذکر می‌کند، در آغاز سال ۱۹۰۴، برای نخستین بار یک نماینده انگلیسی، ستوان د. ل. ر. لوریمر از ادارهٔ سیاسی هند در ناصری (اهواز) به کار گمارده شد. به پیشنهاد لوتنانت لوریمنت و با موافقت دولت بریتانیایی مستقر در هند مقرر شد معاونت دائمی کنسولی جدیدی برای خوزستان و با مرکزیت ناصری تأسیس گردد (همان، ص ۲۱۱-۲۱۰). اما در پیدا کردن محل مناسب کنسولگری در ناصری مشکلاتی رخ داد. گزارش مفصل این مشکلات را نمایندگان کنسولی انگلیس در منطقه، از جمله سرپرسی ساکس، دیوید لوریمر و دیگران، در پرونده‌ای که حوادث تعیین مکان و ساختن بنای سفارت بین سال‌های ۱۹۰۵-۱۹۰۹ را گزارش می‌کند و اکنون نسخه‌ای از آن در کتابخانهٔ ملی قطر نگهداری می‌شود، مفصلاً شرح داده‌اند (File 26/94). در این پرونده کروکی‌ای، که برخلاف نقشه‌های مرسوم این گزارش‌ها فاقد تاریخ و نام تهیه‌کننده است، از محل پیشنهادی کنسولگری نیز عرضه شده که براساس آن می‌توان عرصهٔ کنسولگری را به روشنی مشخص کرد. این عرصه تا به امروز نیز در قالب باغی، کمابیش با همان ابعاد اولیه، در شهر اهواز موجود است و به «مهمانسرای باغ معین» شهرت دارد (تصویر ۳). نکتهٔ دیگر در این نقشه آن است که بنایی که در نقشه ۱۹۰۷ به عنوان کنسولگری انگلیس مشخص شده بود در این نقشه تحت عنوان «خانه شیخ» معرفی شده است. احتمالاً علت آن است که در ناصری، بنا به رسمی که از زمان تأسیس و توسط نظام‌السلطنه وضع شد، عمدتاً بناهای این چنینی از سوی حاکم اهواز، که در این مقطع شیخ خزعل بود، اجاره داده می‌شد و زمانی هم که به هردلیل اجارهٔ بنا سرمی‌آمد مجدداً به او بازگردانده می‌شد. با این وصف به نظر می‌رسد این بناها محل اقامت شیخ نبوده، بلکه بیشتر استفاده‌های اداری-حکومتی داشته است. به عنوان مثال، همانطور که دیدیم، کنسولگری روسیه پس از انقضا کاربری کنسولی به عنوان سرای تجاری مورد استفاده قرار گرفت. احتمالاً این بنا هم به‌نوعی به عنوان مهمانسرای حکومتی، و نه محل اقامت شیخ خزعل، مورد استفاده بوده است، آنگونه که احمد کسروی در خاطرات خود با نام ده‌سال در عدلیه یاد می‌کند در سال ۱۳۰۲ش. در اهواز مهمانخانه نبود و کارگزاران حکومت برای اقامت موقت باید به خانه شیخ می‌رفتند (کسروی، ۱۳۲۳، ۵۵). احتمال آنکه خانه مورداشاره کسروی همین عمارت باشد زیاد است، خاصه که در نقشه سال ۱۳۳۵ اهواز این مکان با نام «هتل سروش» معرفی شده است. متاسفانه در سال‌های بعد این بنا از بین رفته و به جای آن ساختمانی سه‌طبقه بناگردیده‌است.
علی‌رغم آنکه زمین جدید کنسولگری از سال ۱۹۰۹ تعیین تکلیف گردید اما ساخت بنا در این زمین سرگذشت به نسبت طولانی و مبهمی دارد. پیش‌تر و در کتاب در جستجوی هویت شهری اهواز زمان احداث بناهای کنسولگری را، برمبنای زمان تخصیص زمین کنسولگری سال‌های پایانی عصر قاجار حدس زده و بر این مبنا این بناها را از نمونه‌های اولیه معماری کارکردگرا در ایران شمرده بودیم، اما اکنون و با استناد به گزارش‌های کنسولگری بریتانیا در اهواز، که در سال‌های اخیر از سوی کتابخانه ملی قطر انتشار رایگان یافت، باید در این فرض تجدیدنظر کرد. این گزارش‌ها که از سال‌های آغازین تا میانه قرن بیستم (۱۹۰۷-۱۹۴۶) را دربرمی‌گیرد حاوی انبوهی اطلاعات تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی از اوضاع اهواز در آن زمان است که متأسفانه تا کنون مورد بررسی جدی و انتقادی قرار نگرفته اما با مرور اجمالی آنها نیز می‌توان تا حدّی از موضوع بحث این یادداشت، یعنی وضعیت احداث بناها در کنسولگری، مطلع شد. براساس این گزارش‌ها احتمالاً اولین بناهای ساخته‌شده در کنسولگری، براساس رسمی که از زمان تأسیس شهر وجود داشت، توسط شیخ خزعل، به‌عنوان نماینده دولت ایران، ساخته و در اختیار دولت بریتانیا قرار گرفت. این مطلب را از فحوای برخی گزارش‌ها از جمله گزارشی با عنوان «پرداخت اجرت شیخ محمره بابت پولی که او به ساختمان کنسولگری در اهواز پرداخته» [۴] می‌توان دریافت. در متن این گزارش تصریح شده دولت بریتانیا در سال ۱۹۲۴ پولی را بابت باقی‌مانده اجرت ساختن بناهایی تازه در کنسولگری اهواز به شیخ محمره پرداخت کرده است (Coll 29/73). به نظر می‌رسد با سرآمدن دوره اقتدار شیخ خزعل بسیاری از رسومات به‌جامانده از دوران قاجار در نحوه اعمال حاکمیت محلی، از جمله رسم ساختن عمارات فرنگی‌ها توسط حاکم محلی، نیز به سر می‌آید. در مجموعه گزارش‌هایی که با عنوان «اهواز: محوطه و بناهای کنسولگری» [۵] بین سال‌های ۱۹۳۲-۱۹۰۴ تهیه شده، توضیحات مفصلی دربارهٔ بناهای کنسولگری، اعم از بهبود منازل موجود تا پیشنهاد ساخت بناهای جدید و برآورد هزینه و نظایر آن، به چشم می‌خورد (Coll 29/48). به نظر می‌رسد بناهای فعلی موجود در محوطه کنسولگری که معماری‌ای مدرنیستی با تجهیزاتی به‌وضوح انگلیسی -از جمله شومینه‌هایی که آدرسی در لندن بر دیواره داخلی آنها حک شده- را به نمایش می‌گذارند، محصول این دوره باشد (تصویر ۴).
پی‌نوشت‌ها:
1- British vice court
2- Russian consulate
3- Wharf of Holland …
4- Grant of compensation to the Shaikh of Mohammerah on account of money he advanced towards the building of a consulate at Ahwaz
5- Ahwaz: consulate site and buildings
منابع:
کسروی، احمد. ۱۳۲۳. ده‌سال در عدلیه (دوره دوم زندگی کسروی). بی‌جا، بی‌نا.
لوریمر، جان‌گوردون. ۱۳۹۰. تاریخ خوزستان. ترجمه محمد جواهرکلام. تهران: انتشارات کویر.
Coll 29/48 'Ahwaz: consulate site and buildings'. Reference: IOR/L/PS/12/3623
Coll 29/73 'Ahwaz: grant of compensation to the Shaikh of Mohammerah on account of money he advanced towards the building of a consulate at Ahwaz'. Reference: IOR/L/PS/12/3649.
File 26/94 (F 26) Mohammerah; Shaikh Khazal's offer re: building of Ahwaz Consulate' [front] (1/292). Reference: IOR/R/15/1/384.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
