مساله تاریخ‌گذاری بناهای تاریخی از مسائل مهم و در عین‌حال دردسرساز حوزۀ مطالعات تاریخ معماری است. اهمیت این موضوع معمولاً از جهت تاثیری است که این تاریخ‌گذاری‌ها در قضاوت مورخان در باب فرایند توسعۀ شهرها و تکوین سبک‌ها دارد؛ اما دردسرهای آن علاوه بر مشکلاتِ یافتن تاریخ‌های نسبی یا مطلقِ صحیح به دردسرهای زدودن یک تاریخ غلط هم بازمی‌گردد. موضوع یادداشت حاضر به اشتراک گذاشتن یکی از همین تجارب تاریخ‌گذاری، در باب بنایی معاصر، است.
بنای مورد بحث این نوشته ساختمان بانک ملی سابق اهواز، موسوم به سه‌گوش، است (تصویر ۱). نام ساختمان از فرم مثلث‌شکل آن اخذ شده که خود این فرم تابع شکل زمینی است که از تقسیمات شهری اولین محله مدرن اهواز، موسوم به امانیه، در حاشیه غربی رودخانۀ کارون حاصل آمده است (تصویر ۲). ساختمان توسط بانک ملی ایران و به عنوان شعبۀ اهواز بانک ساخته و افتتاح شد اما در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود چندین کاربری مختلف را تجربه کرد و سرانجام از سوی بانک ملی به دانشگاه جندی‌شاپور سابق (دانشگاه شهید چمران فعلی) واگذار و به عنوان دانشکده پزشکی و بعدتر دانشکده ادبیات بهره‌برداری شد. در سال‌های اخیر و با انتقال دانشکده ادبیات به درون سایت دانشگاه شهید چمران اهواز، این بنای ارزشمند فاقد کاربری بوده و قرار است پس از مرمت در قالب موزۀ علم و فناوری استان، با فضاهای جانبی‌ای در راستای ارتباط دانشگاه و جامعه، بهره‌برداری گردد.
تصویر ۱. بنای سه گوش؛ ماخذ: تارنمای شهرداری اهواز
تصویر۲. بافت شهری محله امانیه اهواز، سایت بنای سه گوش در گوشه سمت چپ پایین تصویر دیده می شود؛ ماخذ: آرشیو پروژه مطالعاتی در جستجوی هویت شهری اهواز
در وهلۀ اول ممکن است مشکلات تاریخ‌گذاری و مستندسازی یک بنای معاصر، با توجه به انبوه اطلاعات و خیل منابعی که در این مقطع وجود دارد، چندان مشکل به نظر نرسد؛ اما اگر این بنا در شهری دور از پایتخت باشد، معمولاً مشکلات آن بیشتر است و اگر در شهری چون اهواز باشد، که در آغاز دوران معاصر گام‌های نخست تأسیس و توسعه مجدد آن برداشته شد، به‌مراتب مشکل‌سازتر خواهد بود. نخستین توجه جدی نگارنده به تاریخ‌گذاری بنا در سال‌های ۱۳۸۴-۸۸، یعنی زمانی که با همکاری دوست و پژوهشگر گرامی، خانم مهندس نام‌آور، بر پروژه تحقیقی «در جستجوی هویت شهری اهواز» کار می‌کردیم، جلب شد. در آن زمان دو تاریخ برای ساخت بنا شایع بود. شایع‌ترین تاریخ ۱۳۰۸ خورشیدی، مصادف با تاسیس بانک ملی شعبۀ اهواز، و تاریخ دیگر ۱۳۱۳ بود. در منابع افواهی معمار بنا اغلب آندره گدار، و در برخی چون ویکیپدیای فارسی (ذیل مدخل اهواز) معماری آلمانی به نام آندره گدار (!)، معرفی شده بود که تا به امروز نیز تغییر نیافته است.
جستجوهای ما در آن مقطع نشان می‌داد که هرچند بانک ملی شعبه اهواز در ۱۳۰۸ تاسیس شده، اما ساختمان اولیه آن بنایی استیجاری در بازار کاوه اهواز (در شرق رودخانه) بوده و براساس روایت بهمن کریمی، نویسندۀ کتاب راه‌های باستانی و پایتخت‌های قدیمی غرب ایران، که در سال ۱۳۱۳ خورشیدی از اهواز دیدن و وضع موجود شهر را روایت کرده است، در آن زمان اساساً در غرب رودخانه جز ایستگاه راه‌آهن و بنایی متعلق به «قشون» هیچ بنای معتبر دیگری ساخته نشده بود. کریمی همزمان اشاره می‌کند که دو پل بر کارون در حال ساخت و طرح شهر جدیدی در غرب رودخانه در حال شالوده‌ریزی است. بر مبنای این یافته در کتاب در جستجوی هویت شهری اهواز حدّ پایین شروع احداث بنا را ۱۳۱۳ و حدّ بالای اتمام را ۱۳۱۸ پیشبینی کردیم. دربارۀ هویت طراحان نیز این نکته را متذکر شدیم که با توجه به مدیریت بانک ملی شعبه اهواز توسط مستشاران آلمانی، حضور آلمانها در احداث بنای فوق دور از تصور نیست؛ اما سندی که نگارندگان در ضمن جستجوهای خود به آن دست یافتند، فرض دیگری را نیز مطرح می‌کرد. این سند مربوط به زندگی‌نامۀ یک معمار ارمنی به نام "کریستاپور (کریستوفر) تادوسیان" در دانشنامه ایرانیان ارمنی بود. بنا به این زندگی‌نامه وی در دهه‌های آغازین قرن بیستم معماری را به صورت حرفه‌ای در دفتر لوکوربوزیه معمار مشهور نهضت مدرن فرامی گیرد، در سال ۱۳۰۷ش (۱۹۲۸م) به ایران بازمی‌گردد و طی نیم قرن فعالیت معماری و هنری، آثاری از خود به جا می‌گذارد که از جمله آنها یکی هم بانک ملی اهواز است. باتوجه به آنکه ساختمان کنونی بانک ملی در اهواز، به احتمال زیاد و برمبنای مقایسه سبک‌شناسی از آثار فروغی است، نگارندگان ساختمان مورد اشاره در سند فوق را ساختمان قدیم بانک ملی یا همان سه‌گوش معروف حدس زدند.
محدودۀ تاریخ‌گذاری بنای سه‌گوش در یکسال و نیم اخیر و با توجه به اسنادِ کنسولگری‌های انگلیس در جنوب ایران -که کتابخانه ملی قطر به صورت رایگان بر سایت خود قرار داده- دقت بالاتری نیز می‌تواند بیابد. در یکی از این اسناد کروکی‌ای از اهواز به تاریخ ۱۹۳۸ میلادی (۱۳۱۷ خورشیدی) موجود است که مطابق آن در غرب رودخانه و در محل فعلی سه‌گوش تا آن زمان بنایی ساخته نشده است (تصویر ۳). از سوی دیگر در کتاب تاریخ جغرافیایی خوزستان، اثر محمدعلی امام، عکسی تمام شده از بنای سه‌گوش، متعلق به ۱۳۲۵ خورشیدی، موجود است. براین‌اساس می‌توان حدّ پایینی و بالایی شروع ساخت و اتمام بنا را ۱۳۱۷-۱۳۲۵ برآورد کرد. اما مشکل اساسی که کماکان وجود دارد اصلاح تاریخ و باورهای نادرست قبلی پیرامون این بناست.
تصویر ۳. کروکی شهر اهواز در ۱۹۳۶م. علی رغم آنکه بناهای اصلی و اداری در نقشه نشان داده شده در مکان سه گوش (نقطه قرمز رنگ) بنایی به چشم نمی خورد. ماخذ: Qatar Digital Library
اگر همین حالا نام بنای سه‌گوش را در اینترنت جستجو کنید، خواهید دید در تقریباً تمام منابع خبری عمومی از ایرنا و خبرگزاری صدا و سیما تا خبرگزاری‌ها و سایت‌های کوچک‌تر محلی همان تاریخ‌ها و اطلاعات نادرست قبلی به چشم می‌خورد. احتمالاً ویکیپدیای فارسی یکی از منابع رواج این اطلاعات نادرست است که به فراخور باید در اصلاح آن کوشید، اما در عین حال مشابه این اشتباه را در انتشارات و سایت‌های تخصصی‌تر نیز می‌توان دید؛ به‌شخصه خطا درباب تاریخ‌گذاری و انتساب معمار این بنا را نزد چند متخصص، اعم از معمار و غیرمعمار، که اشتیاق و حتی استعداد مطالعه تاریخی دارند اما التفاتی به «تاریخ معماری» چون حوزۀ تحقیقاتی مستقل ندارند، ملاحظه کرده‌ام. شاید همان متخصصان چنین اشتباهی را دربارۀ تاریخ تولد یک شخصیت تاریخی یا معادل فارسی یک واژۀ بیگانه هرگز مرتکب نشوند، زیرا بر ایشان و همچنین اغلب اصحاب رسانه روشن است که برای کسب اطلاعات صحیح و معتبر در هریک از موارد فوق باید به چه مراجعی رجوع کرد، اما در حوزۀ مطالعات تاریخ معماری جای چنین مراجع شناخته‌شده‌ای خالی است. لذا به نظر می‌رسد برای تاریخ‌گذاری بناهای تاریخی لازم است نهادی تخصصی و وابسته به حوزۀ مطالعاتی تاریخ معماری، مثلاً دانشنامه ایرانشهر، وارد عمل شود و تلاش گردد با معرفی و اطلاع‌رسانی گسترده این نهاد مرجعیت لازم را در این زمینه کسب نماید؛ اینگونه می‌توان ضمن ساماندهی مطالعات تاریخ‌گذاریِ پژوهشگران مختلف در قالب مرجعی واحد، اشتباهات احتمالی را هم برمبنای پژوهش‌های دقیق‌تر از سوی همان مرجع اصلاح کرد.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
