واژگان و به دنبال آن نام‌ها همیشه برایم جذابیت داشته است. در دورۀ کار روی پایان‌نامۀ کارشناسی ارشدم، با عنوان دروازه در شهرهای قرون اولیۀ اسلامی،[۱] نام دروازه‌ها یکی از معدود اطلاعات در دسترس بود. به نظرم آمد، در این سخت‌یابی اطلاعات دربارۀ معماری و شهرهای سده‌های نخست اسلامی، نمی‌شود از این همه دادۀ بی‌دریغ متون تاریخی راحت گذشت؛ نتیجۀ آن فصلی از رساله شد با عنوان «نام دروازه». در جستجوها برای نگارش این فصل با حوزه‌ای از مطالعات به نام Toponymy یا «جای‌نام‌شناسی» آشنا شدم که در میان گذاشتنش خالی از لطف نیست. جای‌نام‌شناسی حوزه‌ای میان‌رشته‌ای است که با جغرافیا، زبان‌شناسی، تاریخ و حتی علوم سیاسی و جامعه‌شناسی شهری و قوم‌شناسی در ارتباط است. به نظر می‌رسد بهره‌گیری از روش‌ها و آورده‌های این حوزۀ پژوهشی می‌تواند راه‌های تازه‌ای به روی تحقیق دربارۀ معماری و شهر، خاصه تاریخ آن، بگشاید. در ادامه ترجمۀ بخشی از مقالۀ دانشنامۀ بریتانیکا ذیل Toponymy را می‌آورم:
جای‌نام‌شناسی مطالعۀ آرایه‌شناختی[۲] جای‌نام‌ها[۳] مبتنی بر داده‌های ریشه‌شناختی و تاریخی و جغرافیایی است. جای‌نام واژه یا واژگانی برای معرفی، تمیز، یا تشخیص موضعی جغرافیایی مانند شهر، رودخانه، یا کوه است. در جای‌نام‌شناسی جای‌نام‌ها به دو دستۀ کلی تقسیم می‌شود: نام‌های [مبتنی بر] سکونت و نام‌های [مبتنی بر] عوارض زمین. نامِ سکونت موضعی را معرفی می‌کند که مسکون است؛ موضعی مانند مزرعه، روستا، شهر که نام آن معمولاً به قدمت سکناگزینی در آن موضع است. نامِ عوارض زمین معمولاً به عوارض طبیعی یا مادیِ منظر منتسب است و خود به این سه دسته تقسیم می‌شود: «آب‌نام‌ها»[۴] (عوارض آبی)؛ «شیب‌نام‌ها»[۵] (عوارض پستی و بلندی)؛ و مکان‌های رشد پوشش گیاهی طبیعی (علفزارها، بیشه‌ها، جنگل‌ها).
جای‌نام‌شناسی با تحولات زبان‌شناسی (ریشه‌شناختی) جای‌نام‌ها و مقاصد پشت نام‌گذاری جای‌ها (جنبه‌های تاریخی و جغرافیایی) سر و کار دارد. در جای‌نام‌شناسی اغلب همان قدر که بر مطالعۀ ریشه‌شناختی نام‌های سکونت تمرکز وجود دارد، مطالعۀ نام‌های عوارض زمین و مقاصد پشت نام‌گذاری جای‌ها نادیده گرفته می‌شود.
نام‌های سکونت و عوارض زمین می‌تواند عام[۶] یا خاص[۷] یا ترکیبی از این دو باشد. نام عام به دسته‌ای از نام‌ها مانند رودخانه و کوه و شهر ارجاع دارد. نام خاص برای انحصار یا تغییر معنای جای‌نام به کار گرفته می‌شود. بیشتر زبان‌های دنیا را می‌توان از حیث گرایش به تقدم یا تأخر نام‌های خاص نسبت به نام‌های عام به دو دستۀ کلی تقسیم کرد. برای مثال در زبان انگلیسی نام خاص همیشه مقدم است، در حالی که در زبان فرانسه نام عام اول می‌آید.
[…]
جای‌نام‌شناسی می‌تواند اطلاعات مهم تاریخی دربارۀ جایی را آشکار کند؛ اطلاعاتی مانند زمان دوام زبان اصلی ساکنان آن جا و تاریخ سکونت و پراکندگی جمعیت. مطالعۀ جای‌نام دریافتی از تغییرات دینی یک منطقه به دست می‌دهد، مانند تغییر کیش به مسیحیت؛ افزون بر این می‌توان به اطلاعاتی دربارۀ فرهنگ مردم و وضعیت حکومتی و اجتماعی آن جا پی برد. از طریق جای‌نام‌شناسی می‌توان داده‌های زبان‌شناسانه را، مانند واژگان و اعلامی که در ادبیات ذکر نمی‌شود، پی گرفت.
در نوشته‌های آینده می‌کوشم رویکرد‌های جای‌نام‌شناسی و نمونه‌هایی از مطالعات جای‌نام‌شناسانه یا دیگر مطالعات مبتنی بر نام ِجای‌ها را معرفی کنم که مرتبط با معماری و شهرند.
[۱] پریسا رحیم‌زاده. دروازه در شهرهای قرون اولیۀ اسلامی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: لادن اعتضادی. استاد مشاور: زهرا اهری. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۳.
[2] taxonomic
[3] place-names
[4] hydronyms
[5] oronyms
[6] generic
[7] specific
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
