کتاب کتیبه‌های تاریخی ماندگار دوران اولیۀ اسلامی ایران و فرارود عنوان کتابی است به‌نویسندگی شیلا بلر که در سال ۱۹۹۲ میلادی چاپ شد . این اثر یکی از آثار مهم، ارزنده و دقیق است که دربارۀ کتیبه‌های دوران اولیۀ اسلامی ایران فرهنگی به رشتۀ تحریر درآمد. بلر کتیبه‌ها و بناها را بر مبنای تاریخ ساختشان مرتب و بررسی کرده است. او کتیبه‌ها را به‌نوعی دریچه‌ای می‌داند برای مواجهه‌ای ژرف‌تر با آثار معماری. به همین منظور و بر پایۀ واکاوی و تفسیرهای موشکافانه، کتابش حاوی اطلاعاتی چندجانبه است که به شناخت بهتر کتیبه‌ها و بناها در بستر دوران شکل‌گیری‌شان می‌انجامد. بااین‌حال، بر اساس پژوهشی که پس از انتشار این کتاب منتشر شد، در جایی از آن باید بازنگری‌ای صورت گیرد. بازنگری در کتاب شیلا بلر به این علت مهم است که کتاب ذکرشده از نوع کتاب‌های مرجع دربارۀ کتیبه‌ها به حساب می‌آید و دست‌کم پژوهشگران ایرانی بسیار به آن توجه دارند.
شیلا بلر در صفحۀ ۲۰۱ کتاب می‌نویسد: «کتیبۀ پایه‌گذاری در بنای پیر علمدار دامغان، به‌سال ۴۱۷ هجری قمری /۱۰۲۶- ۱۰۲۷ میلادی، اولین اثر ایران است که در آن نام معمار ذکر شده است .» بازنگری پیشنهادی‌ام تجدیدنظر دربارۀ این گزارۀ شیلا بلر را در بر دارد. آیا کتیبۀ پیر علمدار دامغان اولین کتیبۀ ایران است که در آن نام معمار را ثبت کرده‌اند؟ (تصویر ۱)
بلر پیش از پیر علمدار دامغان، کتیبۀ مسجد جامع قروه و مقبرۀ لاجیم را بررسی می‌کند؛ چون طبق تاریخ نوشته‌شده در کتیبه‌هایشان، این دو بنا قبل از پیر علمدار دامغان ساخته شده‌اند. در کتیبۀ مسجد جامع قروه نام معمار نیامده است؛ اما کتیبۀ مقبرۀ لاجیمْ نام معمار را در خودش دارد. بااینکه این اسم در کتیبۀ مقبرۀ لاجیم درج شده است، شیلا بلر کتیبۀ پیر علمدار دامغان را اولین اثری می‌داند که نام معمار در آن نوشته شده است؛ چراکه با تکیه بر متن کتیبۀ پیر علمدار دامغان، تاریخ پایه‌گذاری این بنا را روشن و حتمی می‌داند (۴۱۷ هجری قمری) و دربارۀ تاریخ ساخت لاجیم کمی تردید دارد.
پیر علمدار دامغان فقط کتیبۀ کوفی دارد؛ اما در مقبرۀ لاجیم، هم کتیبۀ کوفی کار شده است و هم کتیبۀ پهلوی که در هر دو، تاریخ ساخت بنا به چشم می‌خورَد. بخش تاریخ‌دار کتیبۀ کوفیِ مقبرۀ لاجیم تا حدود زیادی واضح است و خواندن این بخش چندان دشوار نیست. در این بخش عدد «ثلاث عشره و اربعمائه» به دست آمد که می‌شود سال «۴۱۳» هجری قمری، یعنی سال ساخت مقبره. بلر به قسمت تاریخ‌دار کتیبۀ پهلوی با شک‌وتردید می‌نگرد؛ چون مطمئن نیست پیشنهادها برای خواندن این بخش صحیح باشند.
شیلا بلر کتیبه‌های لاجیم را با ارجاع به تحقیقات پیشین یدا گدار، آندره گدار و ارنست هرتسفلد وارسی می‌کند. یدا گدار و آندره گدار اولین افرادی بودند که متن کتیبۀ کوفی لاجیم را پیشنهاد دادند. پیشنهاد بعدی را پس از آن‌ها، ارنست هرتسفلد با چند تغییر داده است؛ اما درمجموع گدار و هرتسفلد در این موضوع هم‌عقیده‌اند که در متن کتیبۀ کوفی مقبرۀ لاجیم، سال «ثلاث عشره و اربعمائه»، ۴۱۳ هجری قمری، برای بخش تاریخ‌دار کتیبه نگاشته شده است. همچنین هر دوی آن‌ها نام معمار بنا را خوانده‌اند. یدا گدارو آندره گدار این نام را «حسن بن علی» و هرتسفلد «حسین بن علی» پیشنهاد داده‌اند. بلر نیز همۀ این پیشنهادها را درست می‌داند؛ فقط با این تفاوت که برای معمار مقبرۀ لاجیم، نامِ پیشنهادیِ هرتسفلد را برمی‌گزیند. (تصویر ۲)
هرتسفلد علاوه‌بر کتیبۀ کوفی، کتیبۀ پهلوی مقبرۀ لاجیم را نیز وارسی کرده است. کتیبۀ پهلوی برخلاف کتیبۀ کوفی چندان واضح و روشن نیست. او با بررسی کتیبۀ پهلوی عقیده دارد عدد «۳۱۳» بر مبنای تقویم یزدگردی به‌عنوان تاریخ احداث در آن نقش بسته است. سال ۳۱۳ یزدگردی برابر است با سال ۳۳۴ هجری قمری. این در حالی است او که در کتیبۀ کوفی، بر مبنای تقویم هجری قمری، عدد ۴۱۳ را پیشنهاد داده است. سال ۳۱۳ یزدگردی با سال ۴۱۳ هجری قمری همخوانی ندارد. (تصویر ۳)
این دوگانگی برای پیشنهادهای بخش تاریخ‌دارِ کتیبه‌های کوفی و پهلوی مقبرۀ لاجیم باعث شد تا شیلا بلر دربارۀ تاریخ احداث مقبرۀ لاجیم چندان مطمئن نباشد و مقابل عدد ۴۱۳، علامت «؟» را به‌نشانۀ تردید قرار دهد. او اذعان می‌کند برای خواندن و تشخیص بهتر صورت متن پهلویِ پیشنهادداده‌شده، بررسی‌های بیشتری لازم است. این تردید نگاه تیزبینانه‌اش را نشان می‌دهد. (تصویر ۴)
این پایان کار نبود. حسن رضایی باغ‌بیدی در مقاله‌ای نقدی جامع و دقیق بر پیشنهاد هرتسفلد برای متن کتیبۀ پهلوی مقبرۀ لاجیم وارد کرده است. او پیشنهاد هرتسفلد را برای کتیبۀ پهلوی بسیار ناقص می‌داند و بعد از پیراستن ایرادها، متن کتیبۀ پهلوی مقبرۀ لاجیم را چنین خوانده است: «این گنبد شاه توانمند شهریار بن عباس بن شهریار مولی امیرالمؤمنین (است). فرمود کردن (ساختن) دختِ رادِ (بخشندۀ) سیسپور، چهرزاد مادر او. سال سیصدوهشتادونه، ماه آذر، روز سپندارمد.» سال ۳۸۹ در کتیبۀ پهلوی بر مبنای تقویم یزدگردی است و با سال ثلاث عشره و اربعمائه (۴۱۳ هجری قمری) در کتیبۀ کوفی بر مبنای تقویم هجری قمری همخوانی دارد. بنابراین، دوگانگی موجود در پیشنهاد هرتسفلد میان تاریخ هجری قمری (۴۱۳) و تاریخ یزدگردی (۳۱۳) به طور کامل برطرف شد. به‌واقع کتیبۀ مقبرۀ لاجیم را باید اولین کتیبۀ ایران دانست که در آن نام معمار ثبت شده است، نه کتیبۀ پیر علمدار دامغان را. (تصویر ۵)
یادداشت‌‌ها
- 1-Blair%2C Sheila S (1992). The Monumental inscriptions from early Islamic Iran and Transoxiana. In%3A Studies in Islamic Art and Architecture. Supplements to Moqarnas. Volume V. Leiden%3A E.J.Brill Press.
- 2-Sheila Blair
- 3-این کتاب را مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن» در سال ۱۳۹۴ با عنوان نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران‌زمین منتشر کرده است.
- 4-نام معمار پیر علمدار دامغان در کتیبه‌اش چنین درج شده است%3A «علی بن احمد بن الحسین بن شاه البنا بن البنا».
- 5-Yedda Godard
- 6-Andre Godard
- 7-Ernst Herzfeld
- 8-Godard%2C Andre (1936). Les Tours de Ladjim et de Resget. In%3A Athar-e Iran%3B Annales du service archeologique de l'Iran. Tome1. Paris%3A J. Enschede-Haarlem Press.
- 9-هرتسفلد به‌اشتباه واژۀ «ثلاث» را «ثلث» نوشته است.
- 10-Herzfeld%2C Ernst (1936). Arabische Inschriften aus Iran und Syrien. In%3A Archaeologische Mitteilungen aus Iran 8. Berlin.
- 11-رضایی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۸۳). کتیبۀ پهلوی‌ـ‌کوفی برج لاجیم. مجلۀ نامۀ ایران باستان. سال چهارم. شمارۀ اول (شمارۀ پیاپی ۷). تهران%3A مرکز نشر دانشگاهی.
سجّاد زلیکانی:
جایگاه معماری در معرفت: طبقه‌بندی‌های سده‌های نخست اسلامی| مهرداد قیومی بیدهندی و روح‌الله مجتهدزاده
شهر در بیابان، بازنگری: الگ گرابار در قصر حیر شرقی، ۱۹۶۴-۱۹۷۱| کریستین گروبه، میشل فرزلی، با مقدمۀ رناتا هلد
«خانه‌های محلۀ قبلۀ کوخرد، بستک»؛ جلسۀ دفاع از پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران
« کوفۀ کهن: مرور پیشینۀ مطالعات»| جلسۀ دفاع از پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
